Chapter 13 sankhyaganana nanu sarla Solutions

Chapter 13 सङ्ख्यागणना ननु सरला Solutions

NCERT Solutions

वयम् अभ्यासं कुर्मः

प्रश्न 1. पाठस्य आधारेण अधोलिखितानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तराणि लिखन्तु ।
(क) कः एकः अस्ति?
उत्तरम्: सूर्य:

(ख) कः षण्मुखदेवः अस्ति ?
उत्तरम्: सुरसेनानी/कार्तिकेयः

(ग) क: त्रिनयनमूर्तिः अस्ति ?
उत्तरम्: शंकर:

(घ) का सरला अस्ति?
उत्तरम्: संख्या गणना

(ङ) के अतुलबला : सन्ति ?
उत्तरम्: अष्ट दिग्गजा:

प्रश्न 2. उदाहरणानुगुणं शब्दानां पुरतः उचितां संख्यां लिखन्तु ।
यथा- आकाशे  १ सूर्य : विभाति । (१, २, ३, ४ )
(क) मम हस्ते ______ अङ्गुलयः सन्ति । (९, ५, ८, ७)
उत्तरम्:  ५

(ख) सप्ताहे ______ वासराः भवन्ति । (६, १०, ७, ५)
उत्तरम्: ७

(ग) कार्तिकेयस्य ______ मुखानि सन्ति । (१,६,१०, ३)
उत्तरम्: ६

(घ) व्याकरणे ______ वचनानि सन्ति । (१०,९, ३, ५)
उत्तरम्: ३

(ङ) गगने ______ ग्रहाः सन्ति । (८, ७, ९, १०)
उत्तरम्: ९

प्रश्न 3. उदाहरणानुसारं सङ्ख्यां सङ्ख्यापदं च लिखन्तु ।
यथा – भवतः परिवारे कति जनाः सन्ति? ५, (पञ्च)
(क) कति दिशः सन्ति? ______, (____) ।
उत्तरम्: ८, अष्ट

(ख) सप्ताहे कति वासराः भवन्ति ? ______, (____) ।
उत्तरम्: ७, सप्त

(ग) वर्षे कति मासाः भवन्ति ? ______, (____) ।
उत्तरम्: १२, द्वादश

(घ) भवतः कति दन्ताः सन्ति? ______, (____) ।
उत्तरम्: ३२ द्वात्रिंशत्

(ङ) स्वराः कति भवन्ति ? ______, (____) ।
उत्तरम्: ७, सप्त ।

प्रश्न 4. अधः प्रदत्तेन पदेन सह सङ्ख्यां योजयन्तु ।

उत्तरम्:

प्रश्न 5. उपस्थितिपत्रं पश्यन्तु । संख्यां वदन्तु लिखन्तु च ।
(क) गणेशस्य उपस्थितिसंख्या का ?
उत्तरम्: एकम्

(ख) सुभद्रायाः  उपस्थितिसंख्या का ?
उत्तरम्: नव

(ग) स्वयंप्रभायाः उपस्थितिसंख्या का ?
उत्तरम्: दश

(घ) जगन्नाथस्य उपस्थितिसंख्या का ?
उत्तरम्: त्रीणि

(ङ) गणेशस्य उपस्थितिसंख्या का ?
उत्तरम्: एकम्

प्रश्न 6. चित्रं पश्यन्तु, संख्याः वदन्तु द्वितीयचित्रे अङ्कैः च ताः संख्या: लिखन्तु ।

उत्तरम्: 

प्रश्न 7. चित्रं पश्यन्तु, संख्याः वदन्तु द्वितीयचित्रे शब्दैः च ताः संख्याः लिखन्तु।

उत्तरम्:

प्रश्न 8. योग्यताविस्तरः
संख्याप्रसिद्धिः

• 
  एकम् – एकं ब्रह्म
  
• 
  द्वे – द्वे अयने (उत्तरायणम्, दक्षिणायनम्)
  
• 
  त्रीणि – त्रीणि वचनानि ( एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्)
  
• 
  चत्वारि – चत्वारि युगानि (कृतयुगम्, त्रेतायुगम् द्वापरयुगम्, कलियुगम्)
  
• 
  पञ्च – पञ्च अङ्गानि (तिथि:, वासरः, नक्षत्रम्, योगः, करणम्)
  
• 
  षट् – षट् रसाः (मधुरः, अम्ल लवण:, कटुः, तिक्तः, कषाय:)
  
• 
  सप्त – सप्त ऋषयः (मरीचिः, अत्रि, अङ्गिराः, पुलस्त्य, पुलहः क्रतुः वसिष्ठः)
  
• 
  अष्ट – अष्ट दिक्पाला (इन्द्रः, अग्नि, यमः, निर्ऋतिः, वरुण, वायुः, कुबेर:, ईशान 
  
• 
  नव – नवग्रहाः (सूर्य, चन्द्रः, मङ्गलः, बुधः, गुरु, शुक्र, शनि:, राहु:, केतु:)
  
• 
  दश – दश दिशा: (पूर्वदिशा, पश्चिमदिशा, उत्तरदिशा, दक्षिणदिशा, आग्नेयकोण:, नैर्ऋत्यकोण:, वायव्यकोण:, ईशानकोण:, ऊर्ध्वम्, अध:) 
  

उत्तरम्:

• 
  एक – एक ब्रह्मा
  
• 
  दो – दो काल की गति (उत्तरायण, दक्षिणायन) ।
  
• 
  तीन – तीन वचन ( एकवचन, द्विवचन बहुवचन ) ।
  
• 
  चार – चार युग (सतयुग, त्रेतायुग, द्वापरयुग, कलियुग ) ।
  
• 
  पाँच – पाँच अङ्ग (तिथि, वार, नक्षत्र, योग, करण) ।
  
• 
  छः – छ: रस (मीठा, खट्टा, नमकीन, कडुवा, तीखा, कसैला) ।
  
• 
  सात – सात ऋषि (मरीचि, अत्रि, अंगिरा, पुलस्त्य, पुलह, क्रतु, वसिष्ठ) ।
  
• 
  आठ – आठ दिशाओं के पालक (इन्द्र, अग्नि, यम, निर्ऋति, वरुण, वायु, कुबेर, ईशान) ।
  
• 
  नव – नौ ग्रह (सूर्य, चन्द्र, मंगल, बुध, गुरु, शुक्र, शनि, राहु, केतु) ।
  
• 
  दश – दश दिशाएँ (पूर्व दिशा, पश्चिम दिशा, उत्तर दिशा, दक्षिण दिशा, आग्नेय कोण, नैर्ऋत्य कोण, वायव्य कोण ईशान कोण,ऊपर, नीचे) । 
  

गतिविधि-कार्यम्
संख्यागीतम्

एकं द्वे, एकं द्वे । पश्यत किमस्ति मम हस्ते ।
त्रीणि चत्वारि त्रीणि चत्वारि । हस्ते पात्रं पात्रे वारि ।
पञ्च षट्, पञ्च षट्। जम्बीररसं योजयत ।
सप्त अष्ट, सप्त अष्ट । लवणं गुडं च मेलयत ।
नव दश, नव दश। शनैः शनैः मन्थयत ।।

छात्राः स्मरेयुः । (छात्रों को याद करना चाहिए। )

प्रश्न 9. परियोजना- कार्यम्
चित्रे रिक्तस्थलेषु अङ्क : संख्यां लिखन्तु ।

उत्तरम्: छात्राः स्वयमेव कुरुत