Chapter 10 tvam aapanam gach Solutions

Chapter 10 त्वम् आपणं गच्छ Solutions

NCERT Solutions

वयम् अभ्यासं कुर्मः

प्रश्न 1. पूर्वपृष्ठस्य कोष्ठके दत्तानि रूपाणि दृष्ट्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु।

उत्तरम्:

• 
  लिखतु – लिखताम् – लिखन्तु
  
• लिख – लिखतम् – लिखत
  
• 
  लिखानि – लिखाव – लिखाम
  
• क्रीडतु – क्रीडताम् – क्रीडन्तु
  
• क्रीड – क्रीडतम् – क्रीडन
  
• 
  क्रीडानि – क्रीडाव – क्रोडम 
  

प्रश्न 2. निम्नलिखितेषु सुभाषितेषु लोट्लकारस्य क्रियापदानि चित्वा लिखन्तु ।
(क) कालं वर्षतु पर्जन्यः पृथिवी सस्यशालिनी।
देशोऽयं क्षोभरहितः सज्जनाः सन्तु निर्भयाः ।।
_________  _________
उतरम् – वर्षतु, सन्तु।
मेघाः उचिते समये वर्षन्तु । तेन भूमिः सस्यैः समृद्धा पूर्णा च भवतु ।
एषः देशः शान्तः भवतु। सर्वे सज्जनाः भयं विना जीवनं यापयन्तु। (एवम् परमेश्वरं प्रति प्रार्थना अस्ति )
उत्तरम्: वर्षन्तु, भवतु, यापयन्तु ।

(ख) सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामयाः ।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चिद् दुःखभाग्भवेत ।।
_________  _________ _________
उत्तरम्: भवन्तु, सन्तु, पश्यन्तु ।
सर्वे जनाः सुखेन तिष्ठन्तु । सर्वे रोगरहिताः भवन्तु । सर्वे शुभम् एव पश्यन्तु । कस्यापि कृते दुःखस्य अनुभवः न भवतु ।
उत्तरम्: तिष्ठन्तु भवन्तु, पश्यन्तु भवतु।

(ग) इमा आपः शिवाः सन्तु शुभाः स्वच्छाश्च निर्मलाः ।
पावना: शीतलाः सन्तु पूताः सूर्यस्य रश्मिभिः ||
_________ _________
उत्तरम्: सन्तुः सन्तु!
जलं सर्वेषां कृतं मङ्गलमयं मालिन्यरहितं शुद्धं च भवतु। जलं पवित्रं शीतलं च भवतु । जलं सूर्यस्य प्रकाशस्य स्पर्शेन पवित्रं भवतु ।
उत्तरम्: भवतु ।

(घ) निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् ।
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरं वा
न्याय्यात् पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः ।।
_________ _________ _________ _________ _________
उत्तरम्: निन्दन्तु, स्तुवन्तु, समाविशतु, गच्छतु अस्तु ।
नीतिकारा: प्रशंसन्तु अथवा निन्दां कुर्वन्तु । धनस्य लाभः भवतु अथवा धनहानिः भवतु । मरणं झटिति भवतु अथवा विलम्बेन भवतु । न्याय्यात् मार्गात् धीराः न विचलन्ति तत्रैव ते स्थिररूपेण तिष्ठन्ति ।
उत्तरम्: कुर्वन्तु, भवतु, प्रशंसन्तु

प्रश्न 3. उदाहरणानुगुणं लोट्लकारस्य रूपाणि लिखन्तु ।
उत्तरम्:

• 
  पठति – पठतु
  
• 
  खादति – खादतु
  
• 
  क्रीडामि – क्रीडानि
  
• 
  पश्यसि – पश्य
  
• 
  हसति – हसतु
  
• 
  नयसि – नय
  
• 
  नृत्यति – नृत्यतु
  
• 
  गच्छामि – गच्छानि
  

प्रश्न 4. उदाहरणानुगुणं बहुवचनस्य रूपाणि लिखन्तु ।
उत्तरम्:

• 
  उत्तिष्ठतु – उत्तिष्ठन्तु
  
• 
  खादतु – खादन्तु
  
• 
  आगच्छतु – आगच्छन्तु
  
• 
  पठतु – पठन्तु
  
• 
  उपविशतु – उपविशन्तु
  
• 
  पततु – पतन्तु
  
• 
  गच्छतु – गच्छन्तु
  

प्रश्न 5. विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवे के-के किं किं कुर्वन्ति इति सूचनारूपेण वाक्यानि पुनः लिखन्तु ।
यथा- दशमकक्षायाः छात्रा : वेदिकाम् अलङ्कुर्वन्ति ।
दशमकक्षाया: छात्राः वेदिकाम् अलङ्कुर्वन्तु ।

(क) प्रधानाध्यापक: वार्षिकं विवरणं पठति ।
उत्तरम्: प्रधानाध्यापक: वार्षिकं विवरणं पठतु ।

(ख) बालिकाः नृत्यन्ति ।
उत्तरम्: बालिकाः नृत्यन्तु ।

(ग) यूयम् आसन्दान् स्थापयथ ।
उत्तरम्: यूयम् आसन्दान् स्थापयत ।

(घ) छात्रनायक : स्वागतं करोति ।
उत्तरम्: छात्रनायकः स्वागतं करोतु ।

(ङ) मम मित्रं धन्यवादं निवेदयति ।
उत्तरम्: मम मित्रं धन्यवादं निवेदयतु ।

(च) संस्कृत – शिक्षिका वेदिका सञ्चालयति ।
उत्तरम्: संस्कृत – शिक्षिका वेदिकां संचालयतु।

(छ) कार्यक्रमानन्तरं छात्राः उत्थाय राष्ट्रगीतं गायन्ति ।
उत्तरम्: कार्यक्रमानन्तरं छात्राः उत्थाय राष्ट्रगीतं गायन्तु।

प्रश्न 6. परिच्छेदे पट्टिकातः उचितैः क्रियारूपैः रिक्तस्थानानि पूरयन्तु ।
यदा अध्यापकः कक्षाम् आगच्छति तदा प्रथमं सर्वे ______ | उपचारवाक्येन तम् ______ | यदा सः वदति तदा एव सर्वे ______ । तस्य सूचनानुसारं पाठं ______ । गृहपाठ ______ । परस्परं वार्तालापं न ______ | प्रश्नस्य उत्तरं ______ । संशयं ______ । तस्य उपदेशम् ______ । बहि: मा ______ ।

उत्तरम्: यदा अध्यापक : कक्षाम् आगच्छति तदा प्रथमं सर्वे उत्तिष्ठन्तु उपचार वाक्येन तम् अभिवादयन्तु । यदा सः वदति तदा एव सर्वे उपविशन्तु । तस्य सूचनानुसारं पाठ पठन्तु । गृहपाठं लिखन्तु । परस्परं वार्तालापं न कुर्वन्तु । प्रश्नस्य उत्तरं वदन्तु । संशयं पृच्छन्तु। तस्य उपदेशं शृण्वन्तु । बहिः मा गच्छन्तु।

प्रश्न 7. मार्गे सूचनादीपाः फलकानि च भवन्ति । तेषां चित्राणि दृष्ट्वा पट्टिकापदैः वाक्यानि रिक्तस्थानेषु लिखन्तु ।

उत्तरम्:

प्रश्न 8. उदाहरणानुसारं क्रियापदस्य लोट्-लकाररूपैः वाक्यानि पूरयन्तु ।
यथा छात्राः प्रातः शीघ्रम् उत्तिष्ठन्तु । (उत् + तिष्ठ्)
(क) अम्ब! अहं क्रीडार्थं ______। (गच्छ्)
उत्तरम्: अम्ब! अहं क्रीडार्थ गच्छानि ।

(ख) आगच्छन्तु वयं प्रार्थनागीतं ______। (गाय्)
उत्तरम्: आगच्छन्तु वयं प्रार्थनागीतं गायाम |

(ग) ज्वरः अस्ति । पुत्र! वृष्टौ न ______। (क्रीड्)
उत्तरम्: ज्वरः अस्ति । पुत्र ! वृष्टौ न क्रीड ।

(घ) लते! भवती मम उपनेत्रम् ______ । (आ + नय्)
उत्तरम्: लते! भवती मम उपनेत्रम् आनयतु ।

(ङ) आर्ये! अहम् अन्तः ______ । (प्रविश्)
उत्तरम्: आर्ये! अहम् अन्तः प्रविशानि ।

(च) अहं पृच्छामि त्वम् उत्तरं ……… । (वद्)
उत्तरम्: अहं पृच्छामि त्वम् उत्तरं वद ।

(छ) यूयं शीघ्रं नगरम् ……… । (आ + गच्छ्)
उत्तरम्: यूयं शीघ्रं नगरम् आगच्छत ।

(ज) तात! वयं कदा चलचित्र ………? (पश्य्)
उत्तरम्: तात! वयं कदा चलचित्रं पश्याम ।

प्रश्न 9. चिह्नाति (? ! |, ) भावानुसारं वाक्ये योजयन्तु ।

यथा – राकेश ! कुत्र असि ? अत्र आगच्छ ।
(क) पुत्र किं करोषि
उत्तरम्: पुत्र ! किं करोषि ?

(ख) क: श्लोकं वदति
उत्तरम्: क: श्लोकं वदति ?

(ग) भवान् तत्र तिष्ठतु
उत्तरम्: भवान् तत्र तिष्ठतु ।

(घ) आचार्यः कदा आगच्छति
उत्तरम्: आचार्यः कदा आगच्छति ?

(ङ) अहो रमणीयः पर्वतः
उत्तरम्: अहो! रमणीयः पर्वतः ।

प्रश्न 10. परियोजनाकार्यम्
(i) पुस्तकात् लोट्लकारस्य क्रियापदानि चित्वा लिखन्तु ।
उत्तरम्: पुस्तकात् लोट्लकारस्य क्रियापदानिआगच्छ करवाणि, गच्छ, आनय ददातु, स्वीकुरु, नय, स्वीकरवाणि, जानातु स्वीकरोमि, पश्यतु, गच्छतु, यच्छानि, योजयतु स्वीकरोतु, आगच्छतु ।

(ii) . गृहे माता भवन्तं भवतीं “किं किम् आदिशति ” इति लोट्लकारे पञ्च वाक्यानि लिखन्तु ।
उत्तरम्: गृहे मम माता आदिशति-

• 
  प्रातःकाले उत्थाय ईश्वरं स्मर |
  
• 
  स्वाध्ययनं ध्यानेन प्रतिदिनं कुरु ।
  
• 
  दुर्बलान् मा पीऽय ।
  
• 
  सर्वेभ्यः शुभकामना: यच्छ ।
  
• 
  मानवीयगुणान् धारय ।